Pojam artiljerijska
municija obuhvata veliki broj kalibara i vrsta projektila. Načelna
podela artiljerije je na:
protivavionsku artiljeriju,
protivoklopnu artiljeriju,
artiljeriju za podršku,
obalsku artiljeriju,
brodsku artiljeriju.
Zbog velikog obima materije, ovom faktografskom sveskom je obuhvaćena
samo municija artiljerije za podršku u najčešće korišćenim kalibrima
(105mm do 155mm)
Municija artiljerije za podršku se deli na nekoliko kategorija u
zavisnosti od namene. Tako imamo municiju opšte namene, gde spada
razorna municija parčadnog i parčadno-rušećeg dejstva, zatim specijalnu
municiju: dimnu, osvetljavajuću, hemijsku, zapaljivu, kasetnu, kao i
kategoriju pomoćne municije koja obuhvata školsku, vežbovnu i opitnu
municiju. Ovim pregledom su obuhvaćene kategorije razorne i kasetne
municije, koje predstavljaju osnovu borbenog kompleta svakog oruđa i
čija je osnovna namena vatreno dejstvo po cilju. Takođe, obuhvaćena je i
tzv. inteligentna municija koja obuhvata projektile samonavođene na
laserom označen cilj, submuniciju sa senzorskim upaljačem, kao i novu
generaciju GPS vođenih projektila, a koja je do današnjeg dana usvojena
u naoružanje. Ovim pregledom nisu obuhvaćene minobacačke mine, budući da
prema prihvaćenoj podeli minobacači ne spadaju u artiljerijska oruđa.
Danas veliki broj zemalja u svetu proizvode artiljerijsku municiju, bilo
da je u pitanju sopstveni razvoj, bilo licencna proizvodnja, odnosno
kopiranje. Dostupni su podaci za veliki broj ovakve municije, ali su u
pitanju najčešće kataloški podaci koji se moraju uzeti sa rezervom. Zbog
toga je ovde predstavljena samo municija iz zemalja sa razvijenom vojnom
industrijom i tradicijom u razvoju i proizvodnji sredstava NVO, kao i
municija koja je u ši-rokoj upotrebi u svetu.
Dosadašnja podela artiljerije za podršku je podrazumevala postojanje
tzv. istočnih i zapadnih kalibara, pri čemu u istočne spadaju kalibri
122mm, 130mm i 152mm, dok su najzastupljeniji zapadni kalibri 105mm i
155mm. Zapadni kalibri danas preovlađuju, dok su se istočni zadržali u
Kini, Ruskoj Federaciji i zemljama koje su bile orijentisane na vojnu
tehniku poreklom iz SSSR-a, isključujući nekadašnje članice VU koje su
sada članice NATO pakta. Ovde je prikazana municija iz obe ove grupe, sa
naglaskom na municiju savremene koncepcije. Uključena je i municija koja
se sa današnjeg stanovišta može smatrati zastarelom, ali koja je i danas
u širokoj upotrebi.
Među vojnim stručnjacima je postojao sukob mišljenja o tome da li u
savremenim borbenim dejstvima važniju ulogu imaju klasični ili raketni
artiljerijski sistemi. Neposredno nakon rata u Koreji, američki
stručnjaci su verovali da klasična artiljerija nema budućnost. Ovo se
veoma brzo pokazalo kao zabluda i iskristalisalo se mišljenje da i jedni
i drugi imaju svoju ulogu na savremenom ratištu. Višecevni lanseri
raketa su izuzetno korisni za efikasno dejstvo protiv površinskih
ciljeva na velikim udaljenostima. Međutim, preimućstvo klasične
artiljerije je u daleko većoj preciznosti pogađanja i nižoj ceni
municije.
Još od početka XIX veka glavni pravci razvoja artiljerijske municije su
bili usmereni u pravcu povećanja dometa i efikasnosti na cilju.
Povećanje dometa se ostvarivalo razvojem novih oruđa sa povećanom
dužinom cevi, korišćenjem novih barutnih punjenja, kao i aerodinamičkom
optimizacijom projektila (sl.1).
Sl.1. Efekat produženja cevi oruđa i povećanja maksimalnog pritiska
barutnih gasova na domet projektila
Primer evolucije oruđa sa aspekta dužine cevi se može videti na primeru
oruđa kalibra 155mm, gde je u periodu od II Svetskog rata do danas
dužina cevi postepeno povećavana od 23 kalibra pa sve do današnjeg
standarda od 52 kalibra. Uporedo sa tim razvijana su i nova barutna
punjenja sa kojima se ostvaruju veći pritisci barutnih gasova (sl.2).
Sl.2. Maksimalni pritisci barutnih gasova kod haubica 155mm različitih
generacija
Razvoj nove, aerodinamički optimizovane municije je rezultirao
povećanjem dometa na preko 40 km (sl.3). Ovakvi dometi se ostvaruju
upotrebom projektila tipa ERFB-BB koje karakteriše veoma izdužen
oživalni deo i nepostojanje cilindričnog dela projektila, dok se
centriranje u cevi vrši preko profilisanih aerodinamičkih površina, a
koji su opremljeni i jedinicom generatora gasa (u anglosaksonskoj
terminologiji - base bleed). U novije vreme su razvijeni projektili tipa
V-LAP, kod kojih je pored jedinice generatora gasa implementiran i
dodatni raketni motor. Upotrebna vrednost ove vrste projektila je
diskutabilna usled bitno smanjene efikasnosti na cilju.
Sl.3. Povećanje dometa artiljerijskih sistema 155 mm
I pored povećenog dometa, upotreba projektila tipa ERFB je u današnje
vreme ograničena jer je kod njih usled smanjene unutrašnje zapremine
košuljice smanjen i koeficijent punjenja (odnos mase eksplaziva prema
ukupnoj masi projektila), što se direktno negativno odražava na
efikasnost projektila na cilju.
Efikasnost razornih artiljerijskih projektila parčadno-rušećeg dejstva
zavisi od više faktora, od kojih su najbitniji koeficijent punjenja,
relativna debljina zida košuljice, kao i pravilan izbor materijala
košuljice. Tendecije razvoja u poslednjih nekoliko decenija su išle u
pravcu smanjenja debljine košuljice i povećanja koeficijenta punjenja, u
cilju ostvarenja optimalnog parčadnog dejstva. Ovo se vidi na primeru
projektila kalibra 155mm, gde kod starog američkog projektila M107
koeficijent punjenja iznosi cα=0,16, dok kod novijeg projektila L15A1
ovaj koeficijent iznosi cα=0,26, što, između ostalog, doprinosi
povećanju efikasnosti i do 30%. Kod projektila tipa ERFB koeficijent
punjenja se kreće u granicama od 0,19 do 0,20. U savremenim ratnim
dejstvima pred artiljeriju za podršku je postavljen zadatak uništavanja
oklopnih jedinica protivnika na velikim daljinama. U tu svrhu razvijena
je municija tipa DPICM (Dual Purpose Improved Conventional Munition)
koja sadrži bombice dvostrukog dejstva - kumulativnog protiv oklopnih
sredstava i parčadnog protiv žive sile. Takvi projektili u kalibru 155mm
sadrže između 49 i 88 bombica. Jedan takav projektil može da na daljini
od 30 km pokrije površinu između 1,5 i 3 ha (sl.4).
Sl.4. Rasejavanje bombica projektila 155mm DM662
I pored značajno veće efikasnosti, od upotrebe ovakve vrste municije se
postepeno odustaje zbog velikog procenta nedelovanja bombica na terenu.
Istraživanja sprovedena od strane Norwegian People's Aid su pokazala da
se u uslovima realne primene (ratna dejstva u Iraku i Libanu) procenat
nedelovanja izraelske bombice M85 kreće u granicama od 4 do 12%. Kod
bombica koje, za razliku od bombice M85, ne poseduju sistem za
samolikvidaciju, je za očekivati da je ovaj procenat značajno veći.
Države koje su potpisale sporazum iz Osla su inače u obavezi da unište
sve zalihe kasetne municije.
U cilju povećanja preciznosti pogađanja, kao i smanjenja tzv.
kolateralne štete, u poslednje vreme se intenzivno razvija tzv.
inteligentna municija kod koje su primenjeni različiti principi vođenja,
odnosno prepoznavanja cilja. Primeri takve municije su: projektili
opremljeni submunicijom sa senzorskim upaljačem, projektili samonavođeni
na laserom označen cilj, kao i projektili sa korekcijom putanje bazirani
na GPS/INS vođenju (sl.5).
Sl.5. Smanjenje rasturanja pogodaka primenom municije sa korekcijom
putanje
Ovakva municija ima značajno veću cenu od konvencionalne, ali je
opravdava bitno manjim utroškom municije, kao i kraćim vremenom
potrebnim za izvršavanje zadatka. Na primer, za projektil 152mm
Krasnopolj proizvođač navodi da je za uništenje jedinice veličine voda
potreban utrošak svega 12 ovih projektila uz vreme izvršavanja zadatka
od
3 minuta i angažovanje jedne baterije oruđa. Korišćenjem klasičnih
projektila bilo bi neophodno upotrebiti čitav artiljerijski divizion i
utrošiti 800 projekila, dok bi vreme izvršenja zadatka iznosilo 12
minuta, uz znatno povećan rizik od tzv. prijateljske vatre. Iz ovoga
sledi da je upotreba ovakve municije opravdana u slučaju kada je
potrebno precizno delovati protiv tačkastih ciljeva protivnika.
Poslednjih godina se kao posebna kategorija javlja municija opremljena
upaljačima za korekciju putanje (sl.6).
Sl.6. Upaljač za korekciju putanje ECF
Njihovom upotrebom se konvencionalni projektili mogu pretvoriti u
projektile sa korekcijom putanje. Korekcija putanje, zavisno od tipa
upaljača može biti samo po daljini, ili i po daljini i po pravcu.
Korekcija se vrši na osnovu pozicije projektila dobijene pomoću GPS
senzora u upaljaču, ili praćenjem putanje projektila pomoću radara na
oruđu (sl.7).
Sl.7. Slika pogodaka sa klasičnim projektilima (levo) i sa
projektilima opremljenim upaljačima za korekciju putanje ECF (desno)
U cilju smanjivanja ranjivosti municije na dejstvo neprijateljske vatre,
kao i smanjenja rizika od akcidenata prilikom skladištenja i upotrebe
municije, definisani su zahtevi za tzv. neosetljivu municiju
(Insensitive Munitions). U zemljama članicama NATO, izuzev Francuske i
SAD u tu svrhu se koristi standard STANAG 4439. Francuska koristi svoj
sta-ndard MURAT (Munition à Risque Atténué), dok SAD koristi MIL-Std
2105-C. Svi ovi standardi podrazumevaju da municija mora pouzdano
ispunjavati svoju namenu, pri čemu mora biti minimizirana mogućnost
neželjenog delovanja, kao i obim kolateralne štete na oruđima i ljudstvu
u slučaju nenamerne inicijacije. U cilju ispunjavanja pomenutih zahteva
savremena artiljerijska municija se uglavnom laboriše livenim
kompozitnim eksplozivima na bazi heksogena ili oktogena.
